Sivil mimari örneklerinin özgünlüğünün değerlendirilmesi için yöntem araştırması: Malatya örneği

Abstract

Sivil mimari yapılar Anadolu'nun pek çok yerinde olduğu gibi Malatya'da da değişim ve dönüşüm süreci içerisindedir. Bu süreç içerisinde tarihi yapılar değişen sosyo-kültürel ortam, teknoloji, alışkanlıklar gibi etmenler nedeniyle dönemin ihtiyaç ve koşullarına cevap veremeyerek yok olmakta veya onarım, restorasyon, yeniden işlevlendirme gibi müdahale ve uygulamalar neticesinde kültürel miras değerleri zarar görerek varlıklarını sürdürmektedir. Bu olumsuz özellikleri içeren tarihi yapılarda gerçekleşen değişimler Malatya'da kentsel alanda bulunan sivil mimari örneklerde de görülmektedir. Bu değişimler tarihi yapıların bazılarının tamamen yitirilmesine, bazılarının ise özgün niteliklerinin kaybolmasına neden olmaktadır. Bu problemi ele alarak hazırlanan çalışmada, Malatya'da kentsel alanda bulunan, geleneksel doku parçalarının içerisinde konumlanmış sivil mimari örneklerin özgünlüğünü değerlendirebilmek ve bu yapıları koruyabilmek için Bulanık Mantık ve AHP sistemi kullanılarak bir yöntem geliştirmesi amaçlanmıştır. Sistematik bir kurguyla geliştirilen özgünlük değerlendirme modeli ile yapıların özgünlüklerini sayısal ve oransal olarak belirlenmesi hedeflenmiş, bu sistemin başka yapılar ve alanlarda rahatça kullanılması amaçlanmıştır. Geliştirilen yöntem Malatya geleneksel konutları üzerinde denenmiştir. Tez, yedi bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde, tezin genel niteliklerinden kısaca bahsedilmiş ve inşa edildiği dönemin sosyo-kültürel ortamı ve mimarisi hakkında bilgiler sunan geleneksel konutların, metodolojik bir model önerisiyle günümüzdeki mimari durumlarını ve özgünlüklerini değerlendirmek ve analiz edilmesi amaçlanmıştır. Ardından tezin ilgili literatür ve konuya dair diğer çalışmalar içerisindeki önemine değinilmiştir. Tez kapsamında çalışılan sivil mimari örneklerinin genel nitelikleri, bu örnekler üzerinden yapılan çalışmalar ve elde edilen bulgular da birinci bölümde kısaca ele alınarak hipotez ve çalışma ile ilgili literatüre dair veriler aktarılmıştır. Tezin ikinci bölümünde, amaçlanan yöntemi oluşturma sürecinde yararlanılan kavramsal çerçeve ile ilgili bilgiler verilmiştir. Bu bağlamda, tezin kavramsal arka planını oluşturan kültürel miras, koruma ve özgünlük kavramları, tarihsel gelişim süreci ve bu kavramlar üzerine yapılan çalışmalar kapsamında ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, dönemin sosyo-kültürel ve fiziki normlarına göre şekillenen ve değişen, kültürel mirasın önemli bir bölümünü oluşturan sivil mimari örneklerinin özgünlüklerini nicel verilerle analiz etmek ve değerlendirebilmek üzere kullanılan yöntemlere dair detaylar anlatılmıştır. Bu kapsamda öncelikle kültürel miras özgünlük değerlendirme kriterlerinden bahsedilerek çalışmada kullanılan yöntemler olan Bulanık Mantık ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) analiz yöntemlerinin özellikleri hakkında bilgiler verilmiştir. Söz konusu yöntemlerden Bulanık Mantık, kesin ve net bir şekilde belirli ve esnek olmayan kavramları kullanarak tutarlı ve anlamlı kararlar oluşturmayı sağlayan nicel bir değerlendirme yöntemidir. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) ise karmaşık problemler karşısında karar verme söz konusu olduğunda, karar kriterleri ve alternatiflerinin göreceli olan önem sıralarını belirleyerek karar mekanizmasının çalışmasını sağlayan bir değerlendirme yöntemidir. Bu yöntemler kullanılarak geleneksel konutların özgünlüklerini değerlendirmek için değerlendirme modelinin oluşum şemasının uygulanış kurgusu ortaya konmuştur. Tezin dördüncü bölümünde, geleneksel Türk evi ve Malatya geleneksel evleri, pek çok yönden detaylı olarak incelenmiştir. Yapılan incelemelerle geleneksel Türk evlerinin tarihçesi, bu evlerin oluşumunda etkili olan normlar ve evlerin mimari nitelikleri ortaya konmuştur. Bir yandan da geleneksel Türk evi niteliği taşıyan Malatya geleneksel evlerinin mimari nitelikleri olan plan ve mekân özellikleri, cephe özellikleri, malzeme özellikleri ve yapım teknikleri hakkında detaylı bilgilere yer verilmiştir. Beşinci bölümde, öncelikle çalışma alanı olan Malatya'nın coğrafi, fiziki ve tarihi özelliklerine değinilmiştir. Bu kapsamda özgünlük bağlamında değerlendirilen; Malatya kentsel alanda bulunan geleneksel doku parçalarını oluşturan sivil mimari örneklerine dair 33 tane yapının rölöveleri alınarak yapı kataloğu oluşturulmuştur. Ardından Malatya'nın Yeşilyurt ilçesine bağlı Yakınca Mahallesinde yoğunlaşan rölöveleri alınan ve yapı kataloğu oluşturulan 20 geleneksel konutun arasından Yakınca evlerinin genel mimari özellikleri temsil edecek 9 geleneksel konut seçilmiştir. Bu seçilen konutların Bulanık Mantık ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) yöntemlerini kullanılarak oluşturulan özgünlük değerlendirme modeli eşliğinde özgünlükleri değerlendirilmiştir. Bununla birlikte Yeşilyurt ilçesinin merkezinde bulunan, rölöveleri alınan ve yapı kataloğu oluşturulan 5 geleneksel konutun arasından 4 geleneksel konutların geliştirilen model eşliğinde özgünlük analizleri yapılmıştır. Malatya kent merkezinde yer alan sivil mimari kimliğinin önemli birer parçası olan ve restorasyon çalışmaları sonrasında günümüzde varlıkları devam eden, rölöveleri alınan ve yapı kataloğu oluşturulan 8 geleneksel konutun arasından 4 geleneksel konut özgünlük değerlendirme model eşliğinde özgünlükleri analiz edilerek değerlendirilmiştir. Tezin altıncı bölümü, diğer beş bölümde ortaya koyulan bilgilerin ve yapılan analizlerin bir arada değerlendirilmesi ve sonuçlandırılmasından oluşturmaktadır. Bu anlamda ortaya çıkan veriler, Yeşilyurt ilçesinde bulunan Yakınca Mahallesindeki geleneksel konutların özgünlüklerini büyük oranda koruduklarını göstermiştir. Yeşilyurt ilçe merkezinde bulunan geleneksel konutların ise Yakınca Mahallesinde yer alan geleneksel konutlar kadar özgün olmadıkları ancak yine de özgünlüklerini iyi derecede korudukları görülmüştür. Malatya kent merkezinde yer alan ve çeşitli müdahalelerle günümüze ulaşan geleneksel konutlara bakıldığında ise bu yapıların özgünlüklerini büyük oranda kaybettikleri belirlenmiştir. Bu kapsamda süreç boyunca yapılan alan çalışmaları ve özgünlük değerlendirme modelinden elde edilen veriler ışığında yapılara uygulanan bilinçli ya da bilinçsiz her müdahalenin özgünlüğe büyük oranda zarar verdiği ortaya çıkmıştır. Özellikle sokak sağlıklaştırma, restorasyon, yeniden işlevlendirme, çevre düzenlemesi gibi uygulamaların, yapıların özgünlüğüne zarar verdiği anlaşılmıştır. Buradan hareketle çalışma konusu ve diğer başka alan çalışmaları için Bulanık Mantık ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) analiz yöntemi kullanılarak geliştirilen özgünlük değerlendirme modeli hakkında; özgünlük kriterleri, değer aralıkları, veri kural tablosu gibi işleyiş sistematiği ve kurgusu ile alakalı öneriler getirilmiştir. Ayrıca veriler neticesinde başta Malatya geleneksel konutları olmak üzere tüm sivil mimari örneklerinin özgün nitelikleriyle korunabilmesi için de öneriler getirilmiştir. Tezin yedinci bölümünde, gerek kavramsal çerçeveyi oluştururken ve çalışma alanı olan Malatya ile ilgili bilgileri aktarırken gerekse alan çalışmaları sırasında yararlanılan verileri elde etmek amacıyla kullanılan kaynaklar sıralanmıştır. Sonuç olarak hazırlanan tezin, sivil mimarinin özgün nitelikleriyle korunmasına ve gelecek nesillere aktarılmasına yönelik olarak ölçülebilir verilerle ve değerlendirmelerle katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Civil architectural structures are in the process of change and transformation in Malatya as in many parts of Anatolia. In this process, historical buildings are destroyed due to factors such as changing socio-cultural environment, technology and habits, and cannot respond to the needs and conditions of the period, or cultural heritage values continue to exist by being damaged as a result of interventions and practices such as repair, restoration and re-functioning. The changes taking place in historical buildings that contain these negative features are also seen in the examples of civil architecture in the urban area in Malatya. These changes cause the loss of some of the historical buildings completely and the loss of their authentic qualities for some of them. In the study prepared by addressing this problem, it is aimed to develop a method by using Fuzzy Logic and AHP system in order to evaluate the authenticity of the civil architectural examples located in the traditional texture pieces in Malatya and to protect these structures. With the authenticity evaluation model developed with a systematic fiction, it is aimed to determine the authenticity of the buildings numerically and proportionally, and this system is intended to be used comfortably in other buildings and areas. The method developed has been tested on Malatya traditional residences. The thesis consists of seven parts: In the first part, the general characteristics of the thesis are briefly mentioned and it is aimed to evaluate and analyze the contemporary architectural situations and uniqueness of traditional houses, which provide information about the socio-cultural environment and architecture of the period in which they were built, with a methodological model proposal. Then, the importance of the thesis in the relevant literature and other studies on the subject was mentioned. The general characteristics of the civil architecture examples studied within the scope of the thesis, the studies made on these examples and the findings obtained are briefly discussed in the first chapter and the data about the hypothesis and the literature related to the study are presented. In the second part of the thesis, information about the conceptual framework used in the process of creating the intended method is given. In this context, the concepts of cultural heritage, conservation and authenticity, which constitute the conceptual background of the thesis, are discussed within the scope of the historical development process and the studies on these concepts. In the third chapter, details of the methods used to analyze and evaluate the authenticity of civil architecture examples, which are shaped and changed according to the socio-cultural and physical norms of the period and constitute an important part of the cultural heritage, with quantitative data. In this context, firstly, by mentioning the cultural heritage authenticity evaluation criteria, information was given about the features of Fuzzy Logic and Analytical Hierarchy Process (AHP) analysis methods used in the study. Fuzzy Logic, one of these methods, is a quantitative evaluation method that enables to create consistent and meaningful decisions by using definite and inflexible concepts. Analytical Hierarchy Process (AHP) is an evaluation method that enables the decision mechanism to work by determining the relative importance of decision criteria and alternatives when it comes to decision making in the face of complex problems. Using these methods, the application of the formation scheme of the evaluation model has been revealed in order to evaluate the authenticity of traditional houses. In the fourth part of the thesis, traditional Turkish house and Malatya traditional houses are examined in detail from many aspects. The history of traditional Turkish houses, the norms that were effective in the formation of these houses and the architectural qualities of the houses were revealed with the examinations made. On the other hand, detailed information was given about the plan and spatial features, facade features, material properties and construction techniques, which are the architectural features of Malatya traditional houses, which are traditional Turkish houses. In the fifth chapter, first of all, the geographical, physical and historical features of Malatya, which is the field of study, are mentioned. In this context, evaluated in terms of authenticity; Building catalogs have been created by taking the surveys of 33 buildings about the examples of civil architecture that form the traditional texture pieces in Malatya urban area. Afterwards, 9 traditional houses were selected from among the 20 traditional houses whose surveys were taken and whose building catalogs were concentrated in Yakınca Neighborhood of Yeşilyurt district of Malatya. The authenticity of these traditional dwellings was evaluated with the authenticity assessment model created using Fuzzy Logic and Analytical Hierarchy Process (AHP) methods. In addition, the authenticity analyzes of 4 traditional houses, which are located in the center of Yeşilyurt district, among the 5 traditional houses whose surveys were taken and the building catalog was created, were made in the light of the developed model. Among the 8 traditional houses, which are an important part of the civil architectural identity in the city center of Malatya and which continue to exist today after the restoration works, whose surveys were taken and the building catalog was created, 4 traditional houses were analyzed and evaluated in the light of the authenticity evaluation model. The sixth part of the thesis consists of the evaluation and conclusion of the information and analyzes made in the other five chapters. The data obtained in this sense have shown that traditional residences in Yakınca Neighborhood t in Yeşilyurt district preserve their authenticity to a great extent. It has been observed that the traditional residences in Yeşilyurt district center are not as authentic as the traditional residences in Yakınca Neighborhood, but still preserve their authenticity well. Looking at the traditional houses in the city center of Malatya that have survived to the present day with various interventions, it is determined that these structures have lost their authenticity to a great extent. In this context, in the light of the field studies and the data obtained from the authenticity assessment model during the process, it has been revealed that every conscious or unconscious intervention applied to the structures greatly damages the authenticity. It has been understood that practices such as street rehabilitation, restoration, re-functioning and landscaping damage the authenticity of the buildings. From this point of view, about the originality assessment model developed by using Fuzzy Logic and Analytical Hierarchy Process (AHP) analysis method for the subject of study and other field studies; Suggestions have been made regarding the operation systematic and setup such as originality criteria, value ranges, data rule table. In addition, as a result of the data, suggestions were made to preserve all civil architecture examples, especially the traditional houses in Malatya, with their original qualities. In the seventh part of the thesis, the sources used to create the conceptual framework and transfer the information about Malatya, which is the field of study, and to obtain the data used during the field studies are listed. As a result, it is thought that the thesis prepared will contribute with measurable data and evaluations for the preservation of civil architecture with its authentic qualities and its transfer to future generations.